Bung 16—Pathianthu Ruangih Ramthar Lam Vai Pawl (The Pilgrim Fathers)

England ramih tuahthattu pawl cun Rom thurin cu an ban san nan, an thil ti dan tampi cu an keng lai ringring. Rom thuneihnak le biaknak cu hnawl khal sehla, an ti dan pawl, serh le sang tampi cu Church of England cun tampi a la. Himi hi sia le tha theihnak thuhla lam a si lo ih, Baibal thupek khal a si lo ih, ti lo theih lo thil khal an si hr an lo. Curuangah, anmah ciar cun thil sualsinnak a um hran lo. Hitivekih an tuahnak hin Tuahthat Kohhran le Rom karlakah remawk lonak a mak vivo ding ih, cumi cun Rom khalin Protestant zumnak cu pawmthiampina an neih thei pang ding tiin, Rom serh le sang an lakluh mi pawl tla cu an kawl tha a si. DR 246.1

Hivek ngai dan hi thil a kelteih umtir le remawknak duhtu hrangah cun tiawm khal a si. Asinan, cutivekih ngai lem lo khal an um ve. “Rom le tuahthat Kohhran lak ih pehawknak lilawn” timi (Martyn, Vol. 5., p.22)thungan cu khami thil cing theitu pawl lak luh lonak dingih thu tlingah ngai an um ve. Sal sinakhminsinnak vekih ngai tla an um ve. Pathian cun amah biakdaan dingah ziangkim a zam ih, bet ding le hlawn dingin minungin thu a nei lo tiih ngai tla an um. Fehsualnak tiih ngai tla an um. Rom Kohhran khan, Pathianin a khap lomi thil ti dingah a zirh phawt ih, nehhnuah ti tengteng dingih a zirhmi cu thlun dingin pek khauh a tuah theu. DR 246.2

Mi tarn tak cun Kohhran cu a tir vekih thianghlim le tluangtlam sal dingin an duh. Church of England-in ti dan ding tampi a tuah cu milem biaknak vekah an ngai ih, thinking nuamin an Pathian biak cu an tawm thei lo. Sihmansehla Kohhran le sorkar cu an pehaw miau si ih, an ruat vek cun ti a tul a si. Daan thupekin biakinn khawmawknak tla cu, ti lo theih lo vek a si. Hmun dangih Pathian biak khawmawk cu daan bawhsiatnak a si ih, thawnginn tan, ram ihsin dawisuah le thah simaw tla san si theu. DR 246.3

Kum zabi hleisarih ihsiin England cun lal thar a nei ih, anih cun, “Puritan pawl cu ka nor hrim ding ih ka timang thluh ding. An duh len ram dangah tlan hai seh a ti. (Gerard Brandt, History of the United State of America pt.l, ch. 12.,par.6) An khum khawm ih, an tiduhdah ih tawngah tla an thlak. An hrangah thawvennak a um zik lo ti an hun thei. Mi zokhal duh vekih Pathian rawngbawl a duhtu hrangah England cu umnak ci a si zik lo a si hi an ti. (J.G Palfrey, History of the New England, ch.3, p.43) Mi malte cu an sahimnak hawlin Holland ramah vaih an turn. Harsatnak phunphun le thawnginn tan an tuar. An thil turn cu hrekkhatin an phuan tikah, hmelma kutah an hun um hrih lala. Asinan, an turn nghehnak cun lamzin a on ih, Dutch Republic ram cu an va thleng ta a si. DR 246.4

An tlannakah an neih inn le lo hmuahhmuah cu an can thluh. Theih dah lo ram le tong thiam lonak ramah mikhual zetin an va um. An nunnak hrangah hna tuan a tul si, lei let thang pawl khan, khawl lamih hna tuan a tul fawn. Sihmanseh, an hna hmuhhmuh cu an tuan vivo. A thlahdahaw lo ih mangbang le thinphannak um nawn lo ten an um. An zawnzai zet. Asinan, zohmanih tibuai lo ten an Pathian an be thei cu Pathian hnenah an lung a awi zet. Vakvai an si ti an theiaw ih leilung thilah an thinlung an nghat lo ih an thlakhlelh bik vanram lam zohin hnangam ten an um. (Bancroft, pt.l, ch.12, par. 15)  DR 247.1

Mi ramah harsatnak tuarin um khal sehla Pathian an zumnak le duhdawtnakah an thangso vivo. Pathian thukam cu an zum ih, Pathian khalin a umpi. anmah ticak dingin vanmi pawl a fial a si. Pathianin tifianriat ral lamah feh ding le umhmun khuar dingin an tesinfa pawl tiangin hnangam ten Pathian an biak theinak hmunah a hruai vekin an thlun a si. DR 247.2

Pathianin a tumtahmi tihlawhtliang dingih mi a kawh pawl hi an tuar selnak dingah hrehum le harsatnak an tuar a siang ve theu. Pathian a zumtu pawl cu ziangtikah hman a feh san lo ti khawvelin an theih theinak dingah Pathian cun a thiltitheinak a langter ding. Satanih thinhengnak le misual thil tumtahmi pawlin amaih minung pawl cu an himnak ramah a hruai theinak ding sawn le amah cu an thangthat theinak dingah Pathianin thil a ruat fel theu. Tiduhdahnak le maih ram suah sannak cun zalennak a on sak sawn a si. DR 247.3

Church of England Kohhran ihsiin lo theih lo’n um hran ding an si takah cun Puritan pawl cun sesam in, Pathian milesa pawl kan si ih Pathianin lamzin in hruai zonak le inhruai lai dingah lungrual ten kan feh tlang kei uh tiin pehzawmawknak an tuah. (J.Brown, The Pilgrim Father, p.34) Himi hi tuahthatawknak thinking ngaingai Protestant nghahawknak bulhram pi bik cu a si. Himi thinlung kengin a vakvai pawl cun Holland ram suah sanin khawvel thar an timi America ah umhmun khuar dingin an feh suak ta a si. An Pastor John Robinson cu an lakah a feh thei ve ta lo ih an thlahawknakah hitin thu a sim, “U le nau pawl, rei loah kan thenaw thlang ding ih Bawipa lawngin a hmel ka hmuh leh ding le hmuh lo ding cu a thei. Bawipain a ruat simaw, ruat lo simaw Pathian le van mi pawl salin ka lo ngen a si. Bawi Jesuh ka thlun dan hi a hlei a hluak cun va tuah hlah uh. Pathianin hmanraw dang hmangih thil thar nan hnenah a tuah a siah cun nan hnenih rawng ka bawl sungih thudik nan ngainat veldn cu pawl cu pawm zuam uh. Pathian cun a thu thiang ihsiin thu dik le tleunak pawm ding thar a nei ko ding ti ka zum. DR 248.1

“Kei cun Kohhran tuahthat zomi an um dan hi pawi ka ti a tawp thei lo. An thlen ding cin cu an thleng zo. Kohhran tuahthat laiih zirhnak bak kha zianghman theih bet an turn lo. Lutherih dungthlun pawl len Lutherih zirhmi hlei lo cu a dangah fehter an theih lo. Calvin-ih dungthlun pawl len Calvinih zirhmi roriah khan an ding fetfet. Anih khan thil ziangkim hi a rak hmu ban thluh ce si lo. Himi hi thil pawi zet a si. Maih tikcu fingfingah cun eng ropi zet an si ko. Sihmansehla, Pathian thil ruat hi an sar suak kim hrih lo. Tutiang dam lai cu sisehla, thu dik an theihmi pawm an huam vekin, thu dik an theih betmi pawl khal pawm an cak zet ding nan,” tiin a sim. (D.Neal, History of the Puritans, Vol. 1, p.264)  DR 248.2

“Kohhran thukammi kha thei ringring ula. Bawipaih lamzin kan theih ciami le theih bet vivo dingih feh dingah kan tiamkam a si kha. Pathian le nanmaih karlakih thutiam le thukam kha thei ringring ula, A thu ihsin thudik thar hmuhsuah pawl tla pawm dingin kan tiamaw a si kha. Curuangah, limkhur dingin ka lo ngen. Thu dik ihsin hmuhsuah thar cu nan pawm hlanah Pathian Cabu thu dang thawn fimkhur zetin khaikhin ta uh. Khristian dodalnak khua thim lak ihsin Khristian ram cu hmakhatein a hung suak lo ding. Theihnak famkim cu thawklehkhatah a hung suak dah fawn lo ding. ( Martyn, Vol.5, p.70, 71)  DR 248.3

A dik bildh an theihmiin a hruai veldh um an duh ruangah vakvai pawl (Pilgrims) cun tipi sungih pil khal an huam ih, thlaler hmun an till fawn lo. Asinan, pathian malsawmnakin America ramih miphun ropi a um theinak dingah lungphum an phum thei an beisei a si. Mirinum le Pathian tihzah mi an si nan sakhaw zalennak thu hi an theithiam hrih lo. Thil harsa tampi tuar huamih zalennak an neih cu mi dang an peve siang lo. “Kum zabi hleisarih vel laiih mi malte lakih, mi thu ruat thuk mi pawl khalin hi zalennak hi an thei fiah hrih lo a si. Himi zalennak hi Thukam Thar ihsin ra suakmi a si ih, minung pawl zum daan ding rel saktu cu Pathian lawng a si ti a zirh a si. ( Martyn, Vol. 5, p. 297) Pathianin Kohhran hnenah mi zokhal sia le tha theihnak tawlrel sak theinak thuneihnak cu a kawlter.Fehsual pawl cu zoha an si ti theih theinak le hrem theinak a kawlter timi hi Roman Kohhran rin daan nghet le rin daan dik lo pakhat a si. Kohhran tuahthatu pawl hin Roman Kohhran rin daan cu an hlon.A sinan, Rom Kohhranin mi dang a ngaih lonak thinking kha a hlon fihlim hrih lo.Rei tak sung Pope rorel laiih Khristian ram hmuahhmuah a khuhtu thim sahpi kha a Idang hrih lo. Massachusetts khuaih tirkoh pakhat cun “Ngai dam tawnawknak hin khawvel hi Khristian dodaltuah a tuah ih, feh sual pawl hrem hi Kohhranin thil pawiah a ruat lo,” a ti cu! ( Martyn, Vol.5, p. 335) Hitivek hin thu an tuah, “Kohhran member lawngin sokarah thuneihnak hi an co ding.” tiin. Cozah Kohhran an tuah a si bik cu. Tirhkoh pawl cawmawknak dingah mi tin thawhlawm thawh hrimter an si ih, rin daan danglam nei pawl hrem theinak cu roreltu pawl hnenah an pe. Himi hin tiduhdahnak cu a thlenter lohli a si. DR 249.1

Ram thar dinpitu hmaisa bik Roger Willian cu kum hleikhat laiih hmaisain ram tharah cun a rak feh zo. Anih khal hi vai hmaisa pawl veldn sakhaw zalennak hawlih ra a si ve. Asinan, annih hnak cun a hmu hla deuh ih a nih hnakih hmu thiam an um lo. “Zo khal ziang vek sakhua le zumnak danglam khal si sehla, hivekih zalennak hrangih an thuneihnak an pianpi cu Ion sak theih a si lo.” tiin a ti. Thu dik hawl mi a si ih, Robinson vekin Pathian Thu dik hi a kimcangih hmuh a si hrih lo a si ti a zumtu a si. Williams hin, “daanin thleithlak ce a nei ding a si lo ih, milian le mi parah thuhmunin a zoh ding a si. Sakhaw thuah mi tin an sia le tha theihnakin a hruai vekveldh um theinak zalennak an nei ding a si” tih nghohsanih cozah a din hmaisa biktu a si. (Bancroft, pt. 1, ch.15, par. 16) Daan veldh roreltu pawl cun thilsual cu an khap ding a si.A sinan mi sia le tha theihnak cu an khap ding a si lo. Vantlang mipiin simaw roreltuin simaw miin a minungpi pawl parih a um daan ding cu an bithliah thei. A sinan, minungin Pathian parih a um daan ding bithliah vivo an turn a siah cun an ti ding bak an ti a si. Daihnak a um thei lo ding. Cutivek thuneihnak cu roreltuin rak nei sehla tui sunah zum daan ziang simaw a tuah ding ih thaisunah a dang. Cuvek a siah cun England ram siangpahrang le Roman Kohhran Pope le Council pawl vek thotho kha an si lala ding ih, sakhua cu mumal um loin buainak sekkhawmnak men a si sal ding” tiah a ti. ( Martyn, Vol.5, p. 340)  DR 249.2

Church of England-ah cun bialdnnah a feh lo cu kuanter simaw thawnginn thlak simaw an tuar. Williams cun daan a dodal ih, “an ram daan tha lo takmai cu biakinnah tihrimnakin mi an fehter a si.” a ti. “Zum daan bangaw lo pipi pehzawmter turn cu khuah- khirhawknak nasa zet a si. Duh lo cingih sakhaw mi lo pi biakinnah hnuh luh cu hrawkhrawlnak kan tuah men a si. A duh lo nana na cu biak hrimter turn ding a si lo.” tiah a ti. A eltu pawl cun, “Hna tauntu cu hlawh hmu tlak a si lo ding maw? an ti. Anih cun, “A si ko, a ruaituih hnen ihsin,” tiin a ti. (Martyn, pt.l, ch. 15, par.2) Roger Williams cu miin an ngainain an tihzah zet. Mi rinum, mi fim le mi hrangih tirhsiang zet a si. Asinan, cozah in Kohhran parih thu an neih a duh lo thu le mi tin hrangih sakhaw zalennak a duh thu cu mi dangin an ngaih lo. “A zum daan kan thlunah cun kan ram rorelawknak hi a buai thluh ding.” tiin an ti. (Ibid, pt. 1, ch. 15, par. 10) An khua ihsin an dawisuak ih, thlatang khaw dai le thlipi lakah a tian hlo ih ram pilrilah a relh. DR 250.1

“Cawlhkar hleili sung cu thlipi le ruahpiin in nuai ih rawl le ihnak ka hmu ban lo. Asinan, thlalerih tiangak cawmmi vek ka si.” a ti. (Martyn Vol.5, p.349,350) Thing kawrawng sungih a um tawk tla a um. Cuvekin tupi lakah vur daiah a vak rero. Anetnakah cun Red Indian pawl hnenah a peaw ta a si. Pathian thu tla a sim ill, annih khal a parah an tha zet.An hnenah him tein a um hrih a si. DR 250.2

Cutawk ihsin a vak suak leh ih, thla tampi hnuah cun Narragansett Bay a va thleng.Cunah cun khua a din ih cuih khua cu tulaiih mi tin zum daan le sakhaw phunphunin zalennak kan neih vek a um hmaisat biknak a si. Roger Williams ih khuain thupi bikih a neih cu, “Mi tinin a sia le tha theihnakin dik a ti bik mi sakhaw zawm theinak zalennak cu an nei ding a si.” ti hi a si. (Martyn, Vol.5, p.354) A ram fate Rhode Island cu tiduhdahnak tuar pawl tlan khawmnak a si. An pung cak zet ih an hlawhtling zet fawn. Nehhnuah phei cun “Vantlang mipi hrangih sakhaw zalennak cu America ram pumih daan thupi bik ah a cang ta a si. DR 251.1

Kan pipu daanpi tuahmi Declaration of Independence ah khan himi zalennak thu hi hitin ngan a si: “Hi thu dik, mi tinkim bangrepih tuah kan si ih; an Sersiamtuin mi zokhal an zalennak lonsak theih lomi ziang simaw a tuah sak fingfing. A thenkhat cu nunnak zalennak le hlimnak lam an zawh. Hivek hi rel tul loah kan ruat.” an ti. Constitution cun el rual loin sia le tha theihnak thil tibuai theih a si lozia a rel: “Congress-in sakhaw thuah daan zianghman a tuah ding a si lo. A zawm duhtu cu a khap ding a si cuang lo.” ti ah a ti. DR 251.2

“Daan hrampi a tuahtu pawl cun, minungin Pathian a pehzawm daan thu hi daan ih tuahsak tham ci siin an thei lo ih, sia le tha theihnak thu khal hi lonsakawk theih thil si loin an thei. Himi thudik thei suak dingin ruah thuk ciamam a tul lo, mah te cio theihawknak kan nei fingfing. Himi theihawknak hin minung daan dodalin martar tarn tak sawisak le meiih nawh that pawl kha hnangamnak a pe a si. Pathian duh zawng tuah cu minung daan tuahmiin tham ban ci siin an thei lo ih, minung sia le tha theihnak cu minungin thunun theih thil siin an thei cuang lo.Kan pianpi a si ih a zoih thai hloh theih thil khal a si lo.” an ti. (Congressional Document, Serial No.200 Docts. No. 271)  DR 251.3

Europe ram lamih mi pawlin cutivek ram maituansualdh, zohman tibuai loih seng theih ram le maih tha ti zawng sakhua biak theihnak ram a si ti an hun theih tikah cun mi tarn zet an ra vai lut a si. Massachusettas-ah cun special in daan an tuah ih cuih daan vek cun tipi ral ihsin Khristian ra tlan ziang miphun khal doawknak ruang simaw mang tam ruang simaw, tiduhdah tuar ruang simawih ra tlan an siah cun vantlang mipiin rak hum ih, rak cawmhlawm ding a si. Cuti cun nekcep le tiduhdah tuar pawl cu vantlang mipi hrangah khual tha an si. (Martyn, Vol.15, p.417) DR 251.4

Plymouth-ih an ra thlen ihsin kum 20 ah cun mi tawng tampiin ram tharah cun umhmun an khuar ta a si.Thawveng zetih um theinak a si tikah bang zetin tuan kha hai sehla, remaw zetih an um phawtah cun an lung a awi a si. An thlawhhmain rah a suah vekvekah an lungawi. Nehhnuih an nawmnak ding hrangin an thinlung a tibuai lo. Um har tla an tuar hramhram theu. Zalennak kung cu an mitthli le thlantiin an cawm nung ih, thuk zetin zung a kai a si. DR 252.1

Baibal hi an zumnak nghahsanah le, fimthiamnak hram le zalennak thupiah an hmang a si. A thu cu sungkuaah siseh, tlawngah siseh, Kohhranah siseh ngun takin an zir. Cutiih an zir ruangah renawk thiamnak, thil ruat thiamnak, thinlung thianghlimnak, supawknak pawl an nei. “Himi Puritan khua pawlah hin kum tampi um khal la, zuri nan mu lo ding, tong siava khal na thei dah lo ding, kutdawh khal na hmu dah lo ding tiin Bancroft cun a sim. (Bancroft, pt.l, ch.9, par.25) Baibal thu veldh um hin phunhnam a thansohter a si ti a fiang. Khaw fatete khal khawpi zetzetah an hung cang. Pope tel lo Kohhran le siangpahrang nei lo ram a hlawhtlin daan le thlamuanum daan cu khawvel mak ti khawp a tling a si. DR 252.2

Mi tam takin America ram cu an pan ih, asinan, a tirih mi pawl thinlung vek pu an si zul lo. Zumnak dik le thianghlim cun mi thinlung cu a thunun thei lai nan, leilung sumsaw hawltu an ra pung deuhdeuh tikah an cuai sinsin ve. DR 252.3

A um hmaisa pawlin, Kohhran misa pawl longin khawtlangah sinak an co ding ih, vote tla an pe thei ding timi cun thil duhum lo zet a hun thlen. Himi hi sokar a thianghlimnakah ti a si ih, hmansehla Kohhran lamah khawlohnak a thlen vethung. Kohhran mi longin sokar ah khal hmun pawimawh an co tikah, mi tampiin Khristian thinlung tak keng si loin Kohhranah a ra lut. Curuangah Kohhran cu Pathian a zum lo pawl um khawmknak vekah a cang riangri. Kohhran rawngbawltu pawl lakah khal zumnak dik lo long si loin, Thlarau Thianghlim thei bembem lo pawl tla a um thlang. Cutivek cun Constantine ih caan ihsin tu tiang cutivek thil cin tha lo cu a um theu a si. “Hi leilung hi ka ram a si,” (Johan 18:36) tiih a phuangtuih Thuthang Tha cawmnakah sokar bawmnak le thuneihnak hman kawp turn cu, cutivek a si duh theu. Kohhran le sorkar kawpawk hi thil namen a si. Khawvelin Kohhran a naih ve zik veldh a lan laiah Kohhran sawn hin khawvel a rak naih sawn theu a si. DR 252.4

Roger Williams le Robinson pawlih thupi, “Thu dik cu a hung lan bet vivo ih, Khristian pawl cun Pathian thu thianghlim ihsin, ceu ra suak hrih dingmi pawm bet dingah awnawk cia ding a si.” an ti kha, an tesinfa pawlin an an hmu thelh ta a si. Europe le America ramih Protestant Kohhran tuahthat mawlsawm a dawngtu pawl khan, tuahthatnak lamzin zawh vivo an duh ta lo. A caan caanah thutak reltu hung sualdn thutak thar cu rel khal sehla, Jesuh caan lai vekin mi pawl cun an nu le paih zum daan le nun daan kel ten um hi a tawk a ti. Sakhua a hung niam ih, kelah men an neih a si. Kohhranah len an pawm dah lomi pawl tla thil nghet vekin an hmang. Tuahthatnak boruak cu a ziam deuhdeuh tikah Protestant Kohhranah hman tuahthat tulin a um ta a si. Khawvel thil thawin cawhpawlhin a um ih, thlarau lamah ihthahnak a umah cun , Pathian Thu cu minung thuin a thlakthleng theu a si. DR 254.1

Kum zabi 19 nak tir hrawngah khan Baibal cu nasa zetih semdarh a si ih, Pathian Thu theihnak khal a darh cak nasa. Sihmansehla, a darh vekin thutak ra lang thar cu dumthlunnak a mal. Baibal cu mi tin tham banah ret a si ruangah hlan lai vekin Baibal cu a thup thei nawn lo. Asinan, a thil turn a hlennak dingah Satan cun Baibal cu ngaineptir lala. Ticun miin Pathian Cabu thu hi hawl loin, ngai daan dik lo an thlun ih,Baibal thusuak a si lomi zum daan tla cu an ngaisang ta sawn a si. DR 254.2

Satanin a tumtahmi cu a hlawhsam riai ti a theih tikah, tluksannak le Rom Kohhran dinsuahnak ding, relremawknaldn a tuan ta. Khristian pawl cu thlunpi ah a hawl ih, tuah cun ramhuai be pawl si loin, Khristian hminpu si, khawvel thil ngaisang ih betu thawih pehzawmaw dingin a thlem. Hebang pawl thawn pehzawmawk hi hlan lai vekin a pawi lai. Sakhaw thilih thahnemngai tiawin, phawrhlawtnak le nuamcennak a hung um ih, Kohhran a khawlo theh ta. Satan cun Baibal thu tla a kaikawi ih, mi tampiin an thihpi zomi pi le pu ti dan cu an thlun sal. Kohhranin thutak thehdarh loin, pi le pu ti dan sawn an thehdarh. Ticun, Kohhran tuahthatu pawlin an tuar cilhmi, Kohhran thurin bulpi sawn kha, mual a pho thlang a si. DR 254.3