Bung 12—France Ramih Tuahthatnak (The Franch Reformation)

Spires khuaih thu elawknak le Augsburg khuaih sesamih thutiamnak kha, Germany ramih Protestant Kohhran hrangah nehnak ropi tak a si. Sihmansehla, a hnu teah buainak le helnaldn a thlun. Kohhran tuahthatnak bawmtu lakah lungrual lonak a hung suak ih, cumi cun a ticak lo nasa. Hmelma pawlin tan an lak nak thawn, Protestant Kohhran cu a se ding a bang. Mi tam takin an nun an can phah zo. Tualsung buainak a hung suak. Tuahthatnak hruaitu pawl lakih a turn bik pakhat cu a rinum nawn ta lo. A rualpi pawl tla a kaihtir . Amah ruangah zumnak dik thluntu mi zahum zetzet tlain kaih an tuar. Khaw tin khaw tangah an hrem rero. Sihmansehla, siangpahrangih tan tha ding veldh a lan laiah nehin a um sawn. Siangpahrang cun thu dik a hloh theinakah cun a ram, sumpai le a nunnak tiangin can a huam a si. Sihmansehla, sakhaw zalennak hlohter theh a tummi cu, an zalennak ah a cang sawn. A ralkap pawl cu doawknakah an thitheh ih,sum le pai a khawh ral theh ih, a ram sung mipiin len hel an turn rero fawn. Cutik sungah rinnak dik tisiat a tummi kha a pung sin sin. Siangpahrang Charles hin ziangkimtithei Pathian cu a do a si sawn. Pathian cun, “Eng um seh” a ti laiah Charles cun thimnak umseh tiih a zuam nak cu a hlawhsam. Buainak a tawn tam tuk ruangah a thin harin a cau zet a si. Siangpahrang sinak ihsiin a bang ih, monastery- hmun pakhatah a relh hlo a si. DR 180.1

Germany ram vekin Switzerland khalah Kohhran tuahthatnak thuah harsatnak a um ve. Hmun tam takah Kohhran dik an thlun ih, asinan, hrekhat cun a dik le dik lo theicuang loin, Rom rindan kha an thlun ring ring lai. Kohhran dik zawmtu pawl an tiduhdah theu ruangah, ram buainak a hung suak a si. Zwingli le a hnatuanpi pawl cu Cappel hmunah an that. Oecalampadius cun Zwingli thih cu a tuar na zet ih, rei loah a nih khal a thi ve. Rom cu a cak leh sal ih, ram a hlohzo mi hmuahhmuah khal a ngah Idr thluh sal ding vek a bang. Sihmansehla, catuan remruattu Pathian cun a hna tuan le amai mi pawl a feh san dah lo. A ban tha cahnakin a run leh sal ding. Tuahthatnak hruaitu dingah ram dangah tla hnatuantu ding a ruat a si. DR 180.2

France ramah cun Luther hlanah Kohhran tuahthatnak cu a rak um thawk ve zo. Cuih nisuakthar a rak hmu suak hmaisa bik tu cu Lefevre a si ill, upa zet a si. Cathiam, theihnak kau zet mi a si ih,Paris University-ah khal hna tuan tumzet rak tuan zo a si ih, Pope minung ruh zet a rak si dah. Hlanlai tong hlun pawl a zirnak lamah Baibal hi a siar suak theh ih, a minung pawl tla a zirh theu. DR 180.3

Amah hi mithianghlim pawl upat thiamzet mi a si. Kohhran cancinih mithianghlim le martar pawl ih cancin ngan a turn. Curuangah cun, cabu tarn tak siar a tul. Tampi a ngan zo tiah cun, Baibal hin in bawm thei pangah tiin a hun siar. Mithianghlim pawl thuhla cu a hun hmu ngah. Asinan, Rom cakuat ihta kha cu a si lo. A thinlung cu a hung fiah tikah a thil ti turn cu tlansan tahratin Baibal cu napiin a siar ciamco. Thu dik a hmuh cu mi dang kha a zirh vivo. DR 181.1

Kum 1512 ah, Luther le Zwingli pawlin Kohhran tuahthatnak an tawlrel hlanah, Lefevre cun hitin a rak ngan zo: “Zumnak ruangih felnak, Amaih thatnak ruang longih catuan nunnak kan neihnak hi, Pathian ih in pekmi a si.” tiin. Wycliff(bl3,cl) Tlansuahnak thuthup cu a ruat tikah, “Aw..., cuih ai awhnak ropi, rel cawk lo cu! Sual nei riai lo cun thiamlo a co ih, thiam co lotu cun thiam a co sawn riangri; Malsawmnak cun ansia a dong ih, anse dongtu cun malsawm a dong riangri; Nunak cu a thi ih, thi cu a nung sal sawn; Ropitnak cu thimin a tuam ih, zianghman thei lo, buainak long a theitu cun ropitnaldh thuamin a um vethung a si.” tiin. D.Aubigen(bl2,c2) DR 181.2

“Rundamnak sunglawi cu Pathian ta a si ih, thuawihnak cu minung ta a si” tiin a zirtir. Bawi Khrihih Kohhran member na si ahcun, a taksa peng na si; a taksa na rak si ahcun Pathian nuncanin na khat a si. Minung hin hivek si theinak hi, hun theithiam hnik sehla maw! Nun thianghlim le mawiin an nung tengteng ding a si. An sungih ropitnak um, mitih hmuh theih si lo lakah cun, khawvel ropitnak cu hmuhsuam nautat nak men a si.” tiin a ti. DR 181.3

Lefevre-ih zirh mi pawl lakah cun, a thu rel mi rak thei fiang tu pakhat a um. A aw theih ding a um nawn lo tikah anih hin a sunzawm leh ding. Amah cu William Farel a si. A nu le pa cu sakhaw mi zet an si ih, Kohhran thu zirh mivek ih pawm tu leh thlun tu an si. Tirhthlah Paul bangin, “Sakhaw dan pawl khermei zet ihthlun tu an si. Rom Kohhran midik tak a si theu ih, Kohhran a dodaltupawl cu siat suah thluh a duh theu. Nehhnuih a rel danah cun, “Pope hi a relsetu ka theih ahcun, cinghne thinheng vekin ka hacang ka rial khum theu.” tiin a ti. (Wylie, (b. 13, c.2) DR 181.4

Mithianghlim pawl sunhloih a duh tu a si. Lefevre thawn Paris khaw Kohhran pawl cu an vehvai theu ih, maicamah Pathian an bia ih, thilpek thawn thlan thianghlim tla an ceimawi theu. Hivekih an thil ti cun zianghman hnangamnak a pe cuang si lo. Sual theihawknak a nei ringring nan, hremnak lakah a luat lo ding ti a theihawknak cun a nen ringring. A thu zirhtupaih tawngkam cu vancung aw vekin ngun zetin a ngaithla. “Rundamnak cu Pathian thatnak ruangah lawng a si. Jesuh krih lawngin van saangka a awng theiih, hremhmun saangka kalh a khar thei tu a si.” ti in.(wylie, b. 13, c.2). Farel cun lungawi ten thu dik cu a pawm ih, Paul vekin pi le pupa dan pawl cu hnawlin Pathian fa leh pawl ih zalennakah a lut ve. “Cinghne rilrawng veldh tualthah duhnak thinlung nei nawn lawn.Tuu fano thinlung vekin, ka thinlung cu Pope hnenin ka la kir ih, Jesuh krih hnenah ka pe zo a si.” a ti. (D.Aubigne, b.12, c.3) DR 182.1

Lefevre cun a minung pawl hnenah thu tha cu a theh darh. Amah hi a hlanih Pope hrangah thahnem a ngai vekin, Khrih hrangah thahnem a ngai ve ta thung ih, vantlang hnenah thu a sim theu. Kohhran miropi zet Meaux khaw Bishop cun a hun zawm ve ih, mifarah inn ihsiin siangpahrang inn tiang Thuthang Tha cu a lut ih, zumtu tarn tak an um. Cu laiih siangpahrang Francis I ih Nu leh a farnu khalin an zum ve ih, France ram mipi pawlin zum dan dik an pawm ding tik cu an nghakhlap zet a si. DR 182.2

Sihmansehla, an zum vekin thil a um zik lo. Zumtu pawl cun hremnak an hmabak ih, an mit hmuh ah a tak in a thleng rih lo men a si. Kohhran tuahthatnak len a feh cak zet fawn. Meaux Bishop in mipi pawl le a kut hnuai minung pawl a zirh nasa zet. Puithiam diklo pawl cu a thawn hlo hai ih, mi dikin a thlengh. Hi Bishop hin a minung pawl Baibal an neih a duh ih, a duh vek in an nei lohli mai. Fefevre cun Thukam Thar a letling. Wittenberg ca sutnak ah Lutherin German Baibal a sut laiah, Meaux khuaah Franch Thukam Thar khal a suak ve. Bishop cun amaih sumpai sengin Baibal cu a zem darh. Ticun, Meaux khaw mi pawl cun mai tongin Baibal cu an rak nei ve a si. DR 182.3

Khual tlawng tihal rilrawng in tiva a tawng veldn hibang mi pawl khal, Baibal an hmuh tikah an lung a awi ngaingai. Lo thlotu pawl le mistiri tuan pawl khalin maih hnatuannak cio ah Baibal thuhla cu an rel celcel ill, an nuamaw zet. Zanlam khalah, zu innak hmun pan lo’n, Baibal neitu pawl innah an feh khawmih, Baibal siar le thlacamin, Pathian an thangthat theu a si. An nunah cun danglamnak nasa zet a hung lang. Dai kilkhawrih mi zonzai, ca thiam lo pawl le lo thloih sunvu hna tuan pawl an si ih, asinan, Pathian thiltitheinakin nasa zetin a tidanglam a si. Tangdornak le duhdawtawknak an ngah zet ih, an nun a thianghlim ih, thinlung ngaingaiih Thuthang Tha a pawmtu pawlih danglam theizia cu a lang nasa. DR 183.1

Meaux khuaih tleunak hung suak cun ram a en kau ter vivo. Ni tinte zumtu an pung vivo. Puithiam pawl thinhengnak cu siangpahrang cun a kai bet thei hram lai. Puithiam pawl thinlung fiakzia le an hlohthlaudan pawl cu a ngainep zawng tak a si. Sihmansehla, Pope dungthlun pawl ih dinhmun cu a tha sawn hrilh lai. Meisaih urthahnak ding thing cu an hun phun ih, Meaux khaw Bishop kha a tannak lam thu tifel dingin an nawr ih, lamzin nuam zawng cu a hriil ta. Hotu bikin tlansan khal sehla, a tuu rual pawl cu nghet taldn an ding vivo. Mi tarn tak cun mei alh lakah Thuthang Tha cu an an puang. Mithong tampi hnangam zet ih um tu pawl hnenah an theih dah loh mi thu cu Khristian ngaitlawm aw zet pawlih an tuarnak leh ralthatnak leh an rinumnaldh sin thu an rel a si. Khristian a ngaitlawmaw zet pawl cun, a ralmuan laiih an cancin thei dah lo pawl mi thawng tampi hnenah an ralthatzia le rinumzia hmangin thu an rel ta sawn a si. DR 183.2

Hmuhsuamnak le nautatnak hnuaiih rinum zetih Jesu tantu pawl hi, mirethei le minauta pawl long an si lo. Lai le miropi tarn tak, an sumpai, an lalnak le an nunnak hnakih Thuthang Tha ngai hlu sawn mi tarn tak uma si. Ralthuam ropi zet keng pawl le, Bishop kawrfualpi le an sunglawinak lukhum khum tu pawl thinlung hnakih ropi sawn cu a um. Louis de Berquin cu miropi, lai chikuang a si. Zirnak ngaina zet le a nungcang ziangkim ah sawisel ding khal a um lo.Cabu ngantu pakhat cun, “Pope sawngbawl awk daan ngaina zet a si ill, sermon le massngaina zet mi, mi dang hnakih Lutherih minung pawl a rak ten dahtu a si.” tiin a ngan. Midangbangin anih khal Baibal thu ah hruai luhin a um ih. A hun siar cian tikah cun, “Roman Catholic thurin hrimhrim a hmu ta lo. Lutherih thurin hlir a rak si sawn”-Wylie,b. 13,ch.9. Cuihnuihsin cun Thuthang Thaah a pumpekaw ve ta a si. DR 183.3

France ramih miropi hmuahhmuah lakah cathiam bik a si ih, a fimin thu rel a thiam, a ral len a tha zet fawn. Thil tha lamah thahnemngai emem a si ih, siangpahrang ih duh zawng tak a si ih, rorelnak khal ah mi callang zet a si. Mi tarn tak cun, himi rori hi kan ram Kohhran tuahthatu ding cu a si hi an ti. Beza timi cun, “Siangpahrang Francis I hi Saxony lai vek kha cu si sehla cun, Berquin hi cu kan Luther a si ve men ding,” tiah a ti. Pope minung pawl vethung cun, “Berquin thawn khaikhin tikah cun Luther cu ziang tham a si lo pi.” an ti ve.-Wylie,b. 13,c.9. France ramih Roman Catholic Kohhran cun an tih zet. Fehsual tiin Pope minung pawlin thawng innah an khum ih, asinan, siangpahrangin a suah sal. Reipi an nawraw. Siangpahrang Francis len a cangah Rom lam a tan ih, a cang len tuahthatu pawl a tan thul. A lak len puithiam pawl kha a khap bet ih, a lak len a thlah zalen bawk. Pope pawlin Benquin cu vawi thum rori thawnginn an khum ih, siangpahrang cun a suah saltheu. A fimnak le a nungcang ropi ruangah, puithiam pawlih thinheng hrik thlaknak menah a siang lo si. DR 184.1

Berquin-ih hrangah cun France ram cu a thlamuanum ta lo. A hawipi pawl khalin hmun dang leh ram dang ah thiar fihlimaw dingin an fial. Erasmus, mi zakzum le cathiam ropi si fawn, nunnak le ropit hnakih thu tak ngaisang sawn, thinlung sang nei ve lem lo cun, Berquin cu ca a kuat: “Ram dangah palaiin feh hloh dil mai aw. Germany ram tla va fang awla. Beda cu na theih si, lu thawngkhat nei a si ih, a tuur cu ram tinah a suah ter theu asi. Na hmelma pawl hi “Burpi” tiin an ti. Na tannak thu hi Jesuh Khrihih thu hnakih tha sawn khal rak si sehla, mualpho zetih an lo thah hlan lo cu an lo suah lo ding. Siangpahrangih humhimnak hi rinsan lutuk aw hlah. Ziangkha lo len, na Pathian zum dan lamah hin in hertir aw hlah maw,” tiin a ti.-Wylie,b. 13.Ch 9. DR 184.2

Tih a nung deuh deuh ih, Berquin-ih thahnemngainak len a sang sinsin fawn, a mai himna ding ah Erasmus-ih thurawn pekmi kha ngai duh loin, nasa sawn ih cang vaih a turn. Tuih cinah cun thu tak hum long ka turn nawn zik lo. Dik lonak cu ka do sawn ding’ tiin a ti. Rom pawlin feh dik lo ah an puhnak cu an maih parah puh sawn a turn ta a si. A mah nasa tak ih do pawl cu, Paris University-ih Theological Department-ih puithiam le cathiam pawl kha an si. Hibang pawl hi a ram pumah Kohhran thuhla le daan lamih thuneihtu sang bik pawl an si nghenghe. Hibang pawl ca ngan mi ihsiin thu hlei hnih a hriil ih, himi thu pawl hin Pathian Cabu thu a kalh a si’ tiin vantlang hmaiah a phuang ih, siangpahrang cu thuremtu dingah a sawm. DR 185.1

Siangpahrang cun a eltu pawl ih an el dan theih a duh. Puithiam pawl mangbangih tuah ve hrimhrim khal a duh ruangah a remtipi. Rom pawl cu Baibal thu ih sin el dingin thu a pe. Hitivek cun an caang thei zik lo ti an thei ih;thawngthlak nak le, meisaih urthat dan pawl cu an thiam ngai ngai. Thil a thlengaw thluh ih, Berquin hlawnnak dingih an khur laihah anmah an tla zik ciang. Pehhelnak hawlin an phar nasa ta a si. DR 185.2

Cutik lai fangah cun lamzin kilih an retmi Mari lim cu zo pawlin simaw an rak siat ter. Khuaih mipi pawl cu an phul murmo. Mipi an fehkhawmih, an sun nasa. Siangpahrang khalin pawi a ti nasa. Cumi hnuihsin puithiam pawlin tan nak ding tha an nei si. “Himi hi Berquin-ih thurin rah cu a si hi. Sakhua le daan pawl le thuneihnak rori pawl khal Lutherih thurin ruangah a se thluh zik a sih hi.” tiin an ti. - Ibid., b,13,ch,9. DR 185.3

Berquin cu an kai lala. Siangpahrangin len Paris khawpi cu a suah san zo ih, puithiam pawl cu an duh tawkin an cang thei a si. Thiam loh an cotir ih, thah dingin an ti. Siangpahrang in a run sal pang kei ti an phang ih,cumi niah cun an that nghal a si. Berquin an thah lai zoh dingin mipi tarn zet an ra a si. France ramih mitha sungkuaih fel bik le raltha le zahum bik pakhat thah dingih an hun hriil suak cu, mipi an lungawi lo nasa. Mipi mithmai ah cun diriamnaknak leh lungawi loh nak ina khat thluh. Berquin- ih hmel cu hlim hmel siahsi ten a um. Hi miraltha paih thinlungah cun, vanah Bawipaih Idangih a um ding long a mang a si. DR 185.4

Hnawmhne hlawnnak leeng parih a cuan lai le, a tiduhdahtu pawl hmel, thihnak rapthlak panih a feh pawl tla cu ziangah hman a ngai lo. Nungih thi, thiih catuanih nung sal, hremhmun le thihnak cahbi neitu kha a kiangah a feh ve vivo ih, a hmel cu van hnangamnakin a tuam ih, vanlam tleuin a sun eng. Thuam tha bikin a ceiaw ih, buikelek puan kawrfual, pupat kawr tawi le sui bawngbi thawn a si. D’Aubigne, History of the Reformation in Europe in the Time of Calvin, b.2,c.l6. Siangpahrang lak ih Siangpahrang, lei le vanih a theihpitu pawl hmaiah a zunak nghehzia cu a tilang ding a si ih, ziangti vekih thihsunnak hmanin a hlimnak cu phen hlah seh. DR 186.1

Dim ten a feh ih, a fehnak ipiangah mipi an khat vivo ih, a hmel hlim dan le a hnangamzia cu mitinin mak an ti zet. “Bialdnnih to ih, thu thianghlim ngaihtuah vek a si.” an ti, Wylie,b.l3,c.9. DR 186.2

A thihnak hmunah cun Berquin cun thu malte rel a hun turn ill, hmansehla, puithiam pawl an thinphang ih, an au hnawk ih, a thu rel cu zohmanin an thei thei lo. Ticun 1529 ah Paris khuaih cathiam bik le Kohhran thuneitu tumzet pawl cun, “kum 1793-ih mipi pawl ih hmuh ding tha lo taktak an rak tuah a si”.- Ibid.,b. 13,c.9.  DR 186.3

Berquin cu an thatih, a ruang cu meipiin an ur kang theh a si. A thih thu hin France ramih Kohhran tuahthatnak pawmtu pawl cu a tilungngai nasa. Sihmansehla, a lak a si cuang lo. Mi dang pawl khalin “thihnak cu kannih khal hlim takih tawng dingin kan man ve ringring. Nun tharih nun tikcu ding hi kan nghakhlap a si.” an ti ve thluh a si.- D’ Aubigne, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b.2,c.l6.  DR 186.4

Meaux khuaih harsatnak a thlen laiah cun, zumnak dik zirhtu pawl cu an thurel siannak an phih sak ruangah, hmun dangah an feh san a si. Lefevre khal Germany ram lam panin a suak. Farel khal France sak lam, a mai suahnak khaw lamah a feh. A nauhak laiih a umnak khuaah cun tleunak thu thehdarhtu a va si ve. Meaux khuaih thil um dan pawl cu an rak thei thluh ve zo. Tih loih thu tak a zirhmi cu an bawr nasa. Rei hlanah thuneitu pawlin a kaa huh an turn lala ih, khua ihsiin an dumsuak. A lang a pauvin rawng a bawl thei ta lo ih, phaizawl hmun le khaw te lam fangin, mi innah le hramlak thing daihnem vekah a zirtir theu. Hramlak le lungpukah a ceng theu ill, a nauhak laiih a ramvahnak a si ruangah ram cin a thei zet. Pathianin harsatnak tumpi a tuar lai ding hrangah, a timtuah awknak a si. “Mi ih in rak sim theu vek ciahin, khross put hna, harsatnak le Satanih cangvaih dan cu a nasa zet ih,ka tuar thei hnak hmanin a nasa sawn. Hmansehla, Pathian cu ka Pa a si ih, cahnak ka mamawh cu in pe vivo ding a si.” tiin a ti.- D’Aubigne, History of the Reformation of theSixteenth Century,b. 12,c. 9. DR 186.5

Dungthlun pawl dam lai veldn tiduhdahnak cu Thuthang Tha thehdarhnak ding a rak si sawn a si (Philippi 1:12). Paris khua le Meaux khua ihsin dumsuah mi pawl cu, khaw tinah an vak darh ih, thu cu an sim vivo a si (Tirhthlah 8:4). Ticun Thutthang Tha cu France ram hmun kilkhawr tiang a thleng thluh a si. DR 187.1

Pathian in a thu thehdarhtu ding cu a ruat vivo. Paris khuaih tlawng pakhatah cun tlawngta pakhat mi ngawicawi, thu ngaihtuah thei zet le thinking pitling zet nei mi a si. A sakhaw mizia le a thinking caknak lam hnaldn, a nun thianghlimnak hi a langsar sawn. A fimnak le fimnak a hman that ruangah a zirnak hmunih mi pawlin an upat zet. Hi tlangval hi Kohhran kilkhawi thiam, mi ropiah a suak tengteng ding an ti theu. A hmin cu John Calvin a si. DR 187.2

Calvinih thinlung cu zir caknak le sakhaw puithunakin khat khal sehla, Pathian tleunak cu malte a ne ve a si. Thurin thar cancin tla a rak thei ve ih, a duh zawng a si lem lo. Fehsual pawl cu meiih ur that awm tho siin a thei. Hmansehla, zumnak thar cu a rak thei ve ih ruang ah, Protestant zirh dan le Rom pawl zirh dan khuimiha dik sawn tiih finfiah dingin fial a si ta. DR 187.3

Calvin ih unau pakhat Olivetan cu zumnak thar thluntu a si ih, Paris khuaah a um ih, an tawngaw theu. Khristian ram buaitertu thuhla pawl tla an rel tiang theu. Olivetan cun, “Khawvelah sakhua phun hnih a um ih, pakhat cu minungih hmuhsuah mi a si ih, cuih sakhuaah cun maih hna tuan that le thil tih that nak ruang in miin rundamnak ngah an turn ih, a dang pakhat vethung cu Pathian thu Baibal ih sin a ra suak mi zangfahnak ruang ih rundamnak ngah ding a si tiin a zirtir. DR 187.4

Calvin cun, “Zum dan thar cu ka lo uksakpi lo. Tu tiangin zum dan dik loah ka um na zum mawsi?” tiah a ti.- Wylie, b,13,c.7. DR 188.1

Asinan, a thinlungah cun ruatnak thar a hung suak ih, nghilh har a ti zet. Amaih pindanah a unau paih thu rel cu a ruat rero thlang. A sual nak theihsuah awknak a nei ih,thuthentu mithianghlim hmaiah cun a thu relpitu nei loih ding veldn a hmu aw. Mithianghlim pawlih dil saknak le thil tha ti le Kohhran serh leh sang pawl in a sualnak cu a hlohtir thei lo. Catuan beidawnnak bak cu a hmaiah zianghman umin a thei lo. Kohhran mithiam pawl khalin a thinlungih phurrit cu ziangti hmanin an sawng thei chuang lo. Puithiam hnenih sual thupha cawinak le sirawknak lantirnaldh, taksa harsatnak pawl in zianghman santlai nak a nei lo ih, Thlarau le Pathian theih fiang nak tak tak khal an nei fawn lo. DR 188.2

Hitivek thil santlai loih a tibuai lai ah ni khat cu khawlak a va leng ih, cunah cun Kohhran ihsin feh suak mi pakhat, meiih an urthat lai cu a va hmu. Cui martar pai hmelih hnangamnak a hung lang mi a hmuh tikah, mak a ti zet. Sawisaknak le thihnak rapthlak tuar cingih, zumnak le ralthatnak a nei lai ringring cu, A maih um dan thawn a tahthim tikah, a nih len Kohhran thupek a kip a kawiih rak thluntu a si fawn. “Hi pa hin Baibal cu a rinsan taktak a si. Ka zir ve ta ding, an hlimnak thuthup pawl tla hi ka sar ve pang ah a ti a si.” DR 188.3

Baibalah cun Khrih cu a sar suak thlang. “Maw...ka Pa Pathian, na hlanawknak cun na thinhengnak cu a tidai zo. A thisen cun ka borhhlawhnak hmuahhmuah a khawlhfai zo a si. Camsiatnak ka dawn mi cu Khross-ah a phur ih, a thinak cun in tlansuak zo. Thil at thlak tak tak kan tuah ih, sihmansehla, ka hmaiah na thu cu meifar vekin na ret ih, ka thinlung in hung tham sih, Bawi Jesuh Khrih thu long lo cu, thil dang pawl cu thil tenumah kan ruat .” tiin a ti.- Martyn, vol.3, c. 13. DR 188.4

Calvin hi puithiam hna zir lai a si. Kum hleihnih a si laiah, biakinn pakhat enkawltuah an ret ih, Kohhran daan vekin Bishopin a lu a mehkawlh sak. Nemngheh a sih hrih loh ruang ah puithiampawl ihtih ding khal a ti famkim hrih lo a si. Asinan, puithiam veldh ruah cu a si thlang ih, hlawh khal tawkfang cu a nei ve thlang. DR 188.5

Puithiam a si thei zik lo ti a theih tikah, daan a zir ill, a ban san sal ill, Thuthang Tha rawngbawl lamah a pumpek-aw ta a si. Mipi zirhtu si cu, mi zakzum a si ruangah a ngam lo. Hna ngai tuan dingah cun zir hrih deuh a duh. A rualpi pawlin an lem ciamam tikah an lem thei sal a si. “Kei vek mi hnuaihnung tla, hi vek hmun sangih ka um cu a va ropi ha,” tiah a ti.- Wylie,b. 13,c.9. DR 189.1

Calvin cun hnatuan hram a thawk ih,a thu rel tla cu lei tihnawngtu daifim vek a si. Paris cu suah sanin khaw dangah a um ih, Thuthang Tha ngainatu le Thuthang Tha rahsuah a hmutu Princess Margaret khan a nih hi a hum a si. Calvin cu tleirawl te long a si lai ih, mi nunnem le tangdawr zet a si. A tirah cun mi innah panin a zirh theu. Sungkua an umkhawmih, anin Baibal siarin rundamnak thu pawl a zirh. A thu relmi theitu pawlin mi dang an sim sawng vivo ih, khawpi pawnleng khaw te lamah a feh vivo ih, Kohhran lungphum a phum vivo ih, hi ti vek ihthutak theihpitu rinum zetzet an suak lai ding a si. DR 189.2

Reiloteah cun Paris khawpi cu a ra thleng sal. Cutikah cun cathiam pawl lakah elawknak mak tak a um. Hlanlai tong an zirnak lamah Baibal thu an hmu suak zul. A thutak zum lo tu pawl in a thu an el ih, Roman Catholic Kohhran cathiam pawl tla kha thu elaw ding ah tla an sawm. Calvin cu Pathian thuih elawk thiam zet mi a si. Asinan, hitivek saya pawl elawknakah cun a tel ve duh dah lo. Thil tha sawn ti a turn ruangah a si. Mipi pawl thinking a phawklek lai fang a si ih, thu dik simnak caan tha tak cu a si. Zirnak hmun pawl cu elawknakih a khah laiah Calvin cun inn tin palin, Baibal a kau ih, khenbeh Khrih cancin cu a sim vivo. DR 189.3

Pathian bawmnaldn Paris khawpi cun Thuthang Tha dawng dingin sawmnak a tawng leh ding a si. Lefevre le Farel ih sawmnak kha an el zo ruang ah mipi in Thuthang Tha theihnak caan tha a ra thleng sal ding a si. Ram sung buaibainak ruangah, tuahthatnak dodal cu siangpahrangin a tawlrel man hrih lo. Princess Margaret khal khan, Protestant zumnaldn France ram cu a neh a rak beisei zet. Paris khawpiah cun zumnak thar cu reltir a turn ringring. Siangpahrang um lo sungah Protestant thurin cu reltir a turn a si. Asinan, Kohhran hotu pawlin an siang lo. Curuangah, Princess Margaret cun khawmnakah a inn cu a pe. Pindan khat cu khawmnakah an hmang ih, nitin an caan hman dan cu Pathian thu rel nak leh sermon nak a um ding ti in , mi hmuahhmuah ra tel dingin kan lo sawm tiah sawm nak an nei. Mipi cu tarn tak an ra khawm ih, khawmnak pindanah hman an tlem lo ih, a sung khal an khat theh. Milian, mi ropi le daan theimi pawl ihsiin mirethei kut hnatuantu pawl tiangin an ra. Siangpahrang khalin, khap lo’n biakinn dang pahnih neih belh dingin thu a pe sawn a sin. Cuti vek in tuihlan khal ah Paris khawpiih mipi hi Pathian thuin a neh lai a um dah hrih lo.Van ihsiin nunnak Thlarauin a thawk khum mi vek a si. Zu ritnak, hurnak, nghirnghoawknak le zetnak hmuahhmuah a hlo theh ih, cumi ai ah supawk thei nak, thianghlimnak, thuawihnak le taimaknakin hmun a luah theh ta a si. DR 189.4

Puithiam pawl khal an daithlang lo. Siangpahrangin an thusim a khap duh si lo ih mipi ziang hman thei lo, an thil serhmi cu an serh hlerhler lai ih, heng pawl an tih nak ding ah leh an lungawi loh nak suak ter dingah thil a phunphun an hmang. Zirhtu dik lo thu awihin, hlanlaiih Jerusalem veldn, Paris khawpi khalin Bawipai fan lai a thei lo ih a hnangamnak ding khal a thei lo. Kum hnih sung Paris khawpiah cun Pathian thu sim a si ih, mi tarn takin an zum ih, a zum lo cu a tarn sawn an si lai. Siangpahrang Francis khalin , a hrangih tha a si ruangah zianghman kut thlak lo ten a um hrih. Ticun, Pope ih mi leh sa pawl khal in tan an la sal ih, biakinnan khar ih, meiih nawhthahawknak an tawlrel lala. DR 190.1

Calvin khal Paris-ah a cam lai. A hna tuannak cu zirh nak leh thlacamnaldn caan a hmang. Nehhnuah cun rinhlelh ve a si. Kohhran hotu pawlin urthah dingin caan tha an nghak. ‘Amah teih hmun fianrial ih a um lai ah,’A rualpi pawl a hnenah anva ih. “Kaih an lo turn hokhaw” tiah a ti. Cuveten, saangka king on cu a thei. A kaitu ding pawl cu, a rualpi pawlin an rak be buai ih, mi dangin Calvin cu tukverh ihsiin an rak thlak ih, kawtka lam ah zamrang zet in a tlan. Zumtu inn pakhatah a lut ih, cu paih thuamhnaw cun a thlengaw lohli ih, tuhmui kengin a fehsuak a si. Ni suaknak lam panin a feh ih, Princess Margaret-hnenah a ve thleng a si. D’ Aubigne, History of Reformation in Europe in the Time of Calvin, b. 2, ch. 30. DR 190.2

Hinah hin thla hnih lai a cam ih, a rualpi mi ropi taktak pawlih humhimin a um. Pathian thu tla a zir phahphah vivo. DR 190.3

A thinlungah cun France ramih Pathian thu thehdarh hi a turn mi a si. Ziang hman tuan loih reipi um cu si theiin a thei lo. Buainak a reh deuh hnu ah cun, rawngbawlnak ding hmun dang a ruat sal ih, Poitiers-hmun ah a um a si. Hinah hin University a um ih, zumnak thar thuhla khal miin an rak thei hnuaihni zo. Thuthang Thu cu an ngai duh zet. Vantlang mipi hmaiih thu rel a um lo ih, roreltu pawiih innah le a thlen innah cun, an khawmaw theu ih. Thu a ngai duh pawl hnenah Calvin cun catuan nunnak thu cu a sim theu a si. Thungai tu an tarn vivo ruangah, khawpi leng lamah khawmawknak cu neih tha sawn in a thei. Hawrkuam hmun fiakte ah cu khawmawknakah an hmang ih. Cui hmun cu thing hnah leh lungpi pawlin a phen a si. khawmaw dingin mi pawl cu mal tetein zin dangdang ihsiin an feh theu ih, an va tawngaw khawm theu. Hi hmunah hin France ram ih Protestant pawlin an Bawipa Zanriah an ei nak hmun hmaisa bik a si. Hi tawk biakinn ihsiin evangelist rinum tarn zet an thlah a si. DR 191.1

Calvin cu Paris khuaah a ra kir sal ih, France ram pumpi hin tuahthatnak cu an pawm leh lai ding ti a beisei ringring. Himi tumah hi cun, zohmanin saangka an awn ngamlo. Thuthang Tha simtu hrimhrim cu mei piih urthahnak ding an si. Germany ram ih feh a turn sal. France ram a tlan san hnuah, Protestant pawl parah tiduhdahnak a suak ih. Rak um laisehla cu, anih khal a thi ve ro ri ding a si. DR 191.2

France ramih Kohhran tuahthatnak hotu pawl cun, Germany ram le Switzerland ram veldn, Kohhran tuahthatnak hi a feh cak lo deuhin an thei ih, Rom rindan diklo do nak ding ah ram pum hnin tir thei thil an turn a si. Zan khat cu Bawipa Massdodalnak ca, hmun tinah an taar. Kohran tuah that nakih tangkai lo leh siat nak a thlen tir sawn a si. Roman pawlin an duh bik mi feh sual pawl hi an saduhthah ih siat suah leh, siangpahrangsiat suah tumnak leh ram daihnak siat tir an turn an si ih, thah thei nak thu suah ding ah suan lam tha a nei a si. DR 191.3

Zoin simaw ruat fimkhur loin siangpahrang saangka thlun ah ca anraktaar pangih. Siangpahrangin a hmuh tikah a thin heng ngai ngai. Tuihlan ih an rak ngaisan em em mi kha, tuah dimdawi lo’n an sawi sel a si. Hi thu rel dingih a hnenih va feh ipiang cun, a thin an tiheng thluh ta. Mangbangin a hmaiah an ding ih, khur le tong ngam lo’n an um theh. Siangpahrang cu a tong suak thlang, “Lutherih zum dan a pawmtu hrimhrim cu zo khal siseh, thah thluh ding an si, tiah a ti. Hnuhkir theih nawn loh dingin thu a suah a ih. Rom lamah a ding nghet ta lawlaw a si. DR 191.4

Paris khawpiah cun Lutherih thu zumtu pawl hmuah hmuah cu kai dingin thu an suah ih. Khawmaw dingih mi sawm theutu zumtu pakhat mi rethei tak pakhat an kai ih, Protestant pawl umnak inn hmuahhmuahah cun, Pope minung cu hruai dingah an fial. Thah dingih an hro ruangah a el ngam lo. A unau pawl kaihtirtuah a cang riangri a si. Mipiinhma an hruaiih, puithiam pawlin an kilih, rimhmui urhnak kengtupawl, rawngbawltu pawl, ralkap pawl le siangpahrangih kilhimtu Morin pawl le a kaihtirtu pawl thawn, nuamtekhualak an fang. Cutiih an feh lai ah cu dodaltu pawlin Mass sacrament an tiborhbanmi thianghlim tir nak dingahan ti a si. Hmansehla, asi nan thil tihnung zet pakhat a um lai a si. Lutherih lam tang pawl ih an inn Idang a va thlen tikah cun, a kaihtu ding pawl thup te a sim tih, an innah a va kai theu a si. Mifarah inn si seh, Milian inn si seh, inn pakhat hman hrelh mi an nei lo. Parir University tiangin an hrelh lo. Ticun Morin cun hi khawpi cu a hnin tir thlu ih,rapthlak taldn thu then nak a tuah a si. Ibid., b. 4, c. 10. DR 192.1

An mi kaih pawl cu nasa zetin an hrem hnuah an that theu. Anmah urnak ding mei sa pawl cu a na an theih nak ding ah a alh nasa lutuk ding a si lo. Sihmansehla, nehnak coin annih cu an thi a si. An rinnak cu an thlah cuang lo ih, an hnangamnak khal a reh cuang lo. An din ngheh nak ruangah cun, a hremtu pawl cu nehin an um sawn a si. “Lutannak khawl cu khawpi hmuah hmuahah a ret ih, ni tin in mei sa khalin an urthat tho tho a si. Hmun tamtak ihan hrem nak an tuah nak san cu miin tih hai seh ti an duh ruangah a si. A netnaldh a hlawkpitu cu, Thuthang Tha thotho a si. Zumnak thar hin ziangtin mi a tuah danglam thei ti cu Paris khawpi mi hmuahhmuahin an hmu thluh a si. Martar pawl ih ruang an ret khawm mi hnak ih pulpit tha dang a um cuang lo. Thah nak hmun an pan lai khalah zumtu lungawi nak leh hnangam nak cu an hmel ah a rawn eng suak theu ih. Mei alh sungih an din khalah an ralthat dan le an tuarnak thuah, an mi ngaidamnak hmel cu a lang ringring. Hi bang pawl hi cun thinhengnak cu zaangfahnaldn, huatnak cu duhdawtnaldn a cantir vivo ih, zianghman el nei lo ten Thuthang Tha hrangah an tuar vivo a si. Wylie, b. 13, c. 20. DR 192.2

Puithiam pawlinmipi pawl cu thinheng tir ring ring an turn ill, Protestant pawl cu thil tihnung zet tuah tumah an puh. Catholic Kohhran tisiatih, siangpahrang thah le cozahsiattir an turn a si an ti. A si nan thu dik a sih nak fa te hman an hmu lo.Sihmansehla, hi bang thil pawl hin hrilhlawknak cu a keng ih, rin lonak lamin a ra thleng leh ko ding a si. Pawikhawih riai lo Protestant pawl cuti taldh Catholic pawlin an tiduhdah lutuknak cun, sawhkhawk a run thlentir ih, an puhnak, ‘protestant pawlin cozah le siangpahrangih khua le ram pawl tisiat an turn.’ timi kha a ra thleng ngaingai ih, a ron thlentir tu ngaingai cu zum lo tu pawl le Pope lam tangtu pawl an si sawn. Protestant kohran tuah that a si ruangah si lo’n, hremnak a nasat tuk sawn ruangah kum zathum hnuah cun France ram cun siatnak nasa tak a tawng a si. DR 193.1

Mipi lakah cun rinhlelhawknaldn a khat, cuti a si lai fangah Lutherih thurinmilian le mi tha pawl an thinlung a neh nak a lang. Hmun pawimawh le hmun sang hmuahhmuah cu reilo te ah a luah khat theh a si. Kutthiam nak nei pawl, ca sut ngan tu pawl, zirnak in sang ih a zirhtu le a zirtu pawl, ca bu tuah tu mi tha pawl an hlo theh a si. Mi tarn taldn Paris khawpi cu an suah san thluh ih, ram dang ah an va um tlang ih, rin dan thara duhtu an tamzia a lantir a si. Pope lam tangtu pawl cun, fehsual ding ih an zum lo mi, mi tarn pi an hmuh tika an mang a bang zet. An thinheng tuk cun mifarah pawl parah phu ba an la ih, thawnginn an khat thluh ih, thuthang tha a zum tu pawl an ur nak meikhu cu ni tin ten a khu luih lo a si. DR 193.2

Siangpahrang Francis I kha kum zabi 16 tir lamih zirnak lam thar thawh tu ah an ngai ih, an upatzet. Hmun dang dangih cathiam pawl khal a ko khawm a si. Fim thiam nak lam a ngai san ruang ah leh puithiam pawl a hmuhsuam nak ruangin tuahthatu pawl khal kha a ngai dam thei fang fang a si. Zum naldh fehsual pawl tireh a tumnak lamah, Fimnak lam ngai natzet siin France ram pum pi ah ca butuah cu a siang lo, zirsang nak hi sakhaw dang pawl thawn ngaihawkloh nak le, tihduhdah nak lak khal ah, him nak tha a si lo tiih, mi tarn pi an rel theu bang in siangpahrang francis khal in a ti ve a si. DR 193.3

France ram cun mipi kut hmangih Protestant zirh awk nak mittir ding ah an pumpek aw a si. Puithiam pawlin mipi thlavang hauh dingah Mass sacrament relsiat nak ruangih van lam lungawi lonak cu puithiam pawlin thisenih lungawi tir a tul a si; an ti ih, curuangah siangpahrang cun mipi thlavangho nak ah hi thiltihnung tak tuah suak ding ah mipi vantlang thei in thu suah nak tuah seh an ti. Cuih thiltihnung tak tuah dingin January 21, 1535 cu an ruat a si. Ram sung mipi pawl thinlung cu huatnak sosang dingin an fuih khawlo theh zo. Ram kip ihsiin an ra feh khawm ih, Paris khawpi cu an khat thluh. Cuih ni cu mipi tamtakin lamzin zawh ih duhphawrh nak tuah ding ni a si. An feh nak ding kawt thler tin ah cun sunnak puan an zar ih, a karlak ah maicam an um vivo. Saangka Idangah cun mei alh a um vivo , cumi cu Sacrament thianghlim sunhlawih nak a si an ti. Lamzin zawhtu ding pawl cu zing khawfing a cah hlanah siangpahrang innah cun an feh khawm ta a si. A hmasa bikah bialdnn puan zar le bialdnn ih Khross in hmai an hruai ih, mi phnih tlarawin meisa vangin an thlun. Puithiam mi ci li inan thlun ih an mai puithiam thuam in an in thuam awh thluh. Cuinhnuah mithianghlim pawl ih an thil tha tuah mi an lakkhawm mi kengtu pawlin an thlun ih. Cumi hnuah kohhran ih thu nei tu, kawrfual senduk le senlar, lungman tam-ih ceimawi mi a hruktu pawlin an thlun a si. DR 194.1

Saang thianghlim cu Paris khua Bishopin a cawi ih, puan zar in an khuh ih, cui puan zar ke cu lal pali in an keng ih, Cumi dungah cun siangpahrang Francis cu lalpuan sin lo le lallukhum khal khum lovin, lei lam zauh in mei alh kengin, France siangpahrang mengmang khal,sirawknak thuamin a thuamaw a si.” Ibid., bk 13, c. 21. Maicam hmaiah cun ngaitlawmaw zetin a kun vivo. Amaih sualnak ruangah si lo, sualnak tuah lo tu pawl thisen ruang khal ah si lo in a khua le ti ih, Mass tiborhbangtu pawl sualnak ruangah a si. A dungah lalnu le bawi pawlin pahnih tlar vivoin meifar kengin an thlun. DR 194.2

Siangpahrang cun Bishop innah cun ram uk tu bawi pawl hmaiah thu a rel. Lungngai hmel puin, thin nuam lo zetin thu a rel a si. Pathian rel siatnak le hminsiatnak ni cu ram sungah a thlen ruangah an lungngai nak leh an sualnak thu a rel a si. France ram tisiat dingih fehsual pawlih hnaihnawknak cu,hlo tir dingin a khua leh a minung pawl tanpi ding in forhfial nak a nei. “Nan siangpahrang ka si ih, ka kutke ah hmasia rak um sela ka lo pe ding. Cumi a si lo le ka fate zo khalborhlawhih an um ah cun ka zuah lo ding. Keimah roriin ka kai ding ih, Pathian hmaiah thawiawknak dingah ka hlan ding a si.” tiin a ti. Mitthli tla in a rel ih, rel hman a rel tha thei lo. Mipi pawl khal an tap thluh. Khah... Lungrual ten maw. “Catholic sakhua hrangah ka nung ding ih, ka thihcilh ding.” tiin a au. D’Aubigne, History of Reformation in Europe in the time of Calvin, hk. 4, c. 12. DR 194.3

Thudik duh lotu pawl ih dan cu a rapthlak nasa. Pathian thatnak, rundamnak thlentu cu a rung lang ih, a si nan France ram in a thiltihthei nak a hmuh hnu khakah mi tampi a hip hnu ah khawpi leh khawte tamtak a tleu nak an hmuh hnu khal ah an rak hnong ih, tleu hnak in thim nak an thlang sawn. Van lam thilpek cu an hmaiah hung khal sela an rak hlon men. Anmaih duhhril nak roriin anmah leh anmah an bumawknak ruangahthil tha cu a tha lo an ti ih, thil sual cu a tha an ti. Pathian mi pawl an hremnak hi, thil tha tuahah an ruataw ih, Pathian rawngbawlah an ngai aw a si. Cuti vekih an ruah nak cun thiam a cotir cuang lo. Thisen suahnak sual cun an nun cu a tiborhhlawh tir ih, cuvek bumawknak ihsin cun him nak a um hrim hrim lo. DR 195.1

Biakinn ropi zetah cun fehsualih an ngai mi pawl that thluh dingin, sia an sam ih kum zathum a cem zonga, cuibiakinnah cun Pathian nung theih ngilh pawl hnam ah cun an ruah nak ih pathian nu cu, siangpahrang tokham ah an totir leh ding a si. Mipi cun lamzin cu an zawh leh ih, France ram aiawhtu pawlin sia an rak sam zo vekin, hna tuan cu an thawk thlang a si. Naihaw zetin mi thahnak khawl an bun ih, cu tawkah cun Protestant pawl cu a nung cingin ur that dingan si. Siangpahrang a thlen veten meisa cu muah ding a si ih, lamzin zawh tu pawl khalin an urthat lai an hmuhthei nak dingah an ding ta ding a si.” Wylie, b. 13, c. 21. Khrihih thutheihpitu pawl an sawisak dan hi, a kip a kawiih relah cun a rapthlak lutuk. Asinan, thah ding pawl cu zohman dungsip an um lo. Phatsan dingih an ti khal le mi pakhat cun, “Hlanlaiih zawlnei pawl leh Dungthluntu pawlih thu rel mi long kha ka zum ih, mithianghlim hmuahhmuahin an zummi kha ka zum a si. Ka zumnak cu Pathianah a nghataw ih, cumi cu hremhmun thiltitheinak khalin a ngam dah lo ding.” tiah a ti. D’ Aubigne, History of Reformation in Europe in Time of Calvin, b. 4, c. 12. DR 195.2

Thah khawl umnak ipiangah, mi pi pawl cu an ding tatheu. An suah nak siangpahrang inn a va thlen sal hnu cun mipi pawl,lal upa pawl leh puithiam pawl cu an tlung theh ih an hna tuan mi pawl cu lungawi zetin zum naldh fehsual tu pawl thahthluh an si tiangin kan hna tuan kan peh zawm vivo ti in; an cibei awa si. DR 196.1

Thuthang Tha, France ramin an duh lomi cu hnuhsuah thluh si sehla cun, a hnuleh cu a tawrhhlelhum viau ding. France mi pawlin zumnak fehsual ticimih hna an thawhtannak ihsi kum 258 nak, January 21,1793 ah cun lamzin zawh hna cu an thawk sal ih, Paris khawpi cu an fang ih, an thil turn longte a dang daih mai. Siangpahrang khal a phusa bik a rak si thlang. Buainak le au thawm khal a um. Thah ding dang hawltu pawl au thawm a si. Thahawknak khawl khal a um ih, mi thahnakah ni caan khal an hmang tarn nasa. Louis XVI cu a kaitu pawl kut ihsiin talsuah a turn ih, thahnak khawl lamah an hnuk phei ih, an kai bet ih, a lu le a taksa tlahrang roriin a nghawngah hreipiin a rawn tlak that ta a si. Hi rorel rapthlak caan sungah hin, siangpahrang long si lo’n, mi 2800 lai thawn an that a si. DR 196.2

Kohhran tuahthatnak cun leilung hrangah Baibal a kautir ih, Pathian daan a lanciantir ih, thinlung takih thu tak a hawl dingah mi a sawm zul a si. Duhdawtnak rel cawk lo cun, vanlam daan cu a hun kau lang ta. “Pawm uh la, thlun uh. Cu tak cu hi daan hmuahhmuah hi thei ih, hi miphun ropi tak hi mi thiltithei le mifim tak cu an si titu miphun pawl hmuhah cun nan fimnak le thil thei mi nan sinak cu a si ding.” (Deuteronomi 4:6). France ram cun van thilpek cu a duh loih, siatnak le buainak ci a tuh a si. A ram pum buainak le thahawknak ra um kha, anmaih cawhsuah rori a si. DR 196.3

Ca tar ruangih Germany ramah tiduhdahnak a suah hlanpi ihsi khan, pacangtha le thahnemngai Far el khal khan a suahnak ram cu a rak suah san zo a si. Switzerland ramah a feh ih, Zwingli hnatuan cu a sunzawm ih, tuahthatnak thurin cu a thluntu an karh sinsin a si. A upat hnuah hi ramah a um ih, cuticingin France ramih thurin thar tingheh thuah a tangkai zet a si. A vaih suah pekteah khan a suahnak ramih Thuthang Tha thehdarh hnaah a zuam nasa. Ramri hmunih um, amaih miphunpi pawl hnenah rawng a bawl ill, an harsatnak tla tampi a bawm. Tlansuak pawl thawn tangrualin, German tongih cabu nganmi pawl cu Frence tongin an letling rero. Cuvek pawl le France Baibal tam tak khawlin an susuak ih, cabu zuartu pawl hnenah man tlawm zetin an pe theu. Cuih siih an tangka ngahmi cun, cabu thehdarh hna cu an tuan thei vivo a si. DR 196.4

Far el cun Switzerland ramih a hna tuan cu saya-ih tuahawin a hram a thawk. Hmun fianrial hriilin nauhak pawl cu a zirh theu ih, fimkhur zetin Baibal thu pawl tla a zirh phah theu. Nauhak pawl hnen ihsiin an nu le pa pawl hnenah a thlen beiseinak a nei. Mi thenkhat cun an zum ta ngei ih, asinan, puithiam pawlin an tibuai ih, thingtlang mi mawl pawl cu do dingin an fawrh ih, “Himi hi Khrihih Thuthang Tha a si thei lo ding. Himi thu an zirhnak hmun ipiangah remawk lonak le dodalawknak long a um theu.” tiin an ti. Dungthluntu hmaisa pawl veldn khaw khatih an dodal len, khaw dangah a thawnaw vivo theu. Khawpi khawte a hrawh thluh ih, kein a feh ih, a ril a rawngin a cau thei zet theu. A nunnak hrangah len a tihphan um ringring fawn. Khawlakah tla thu a rel ih, a cang len biakinnah tla a rel ih, a cang len Cathidral biakinnpi ah tla thu a rel theu. A cangah cun ngaithlatu an mal thei zet ih, a lak len a thu rel cu an rak au el theu a si. Khawimaw cangah phei cun pulpit parin an hnuk thla theu. Vawi tam tak mi bumro pawlin an kai ih, an sawisa ciamco ih, thi hlawnin an hlawn ta theu. Sihmansehla, vawi tam tak an hnar hnu hmanah beidawng lo ten a zuam tento vivo. Ticun, Rom Kohhran thenkhat pawl cun Thuthang Tha hrangah lamzin an awn ve vivo. A umnak khua phei cu a khaw pumin zumnak dik cu an pawm thei thlang a si. Morat khua le Neuchatel khua khalin Rom rinnak cu thlahin, an biakinnih milim pawl tla cu an hlawn hlo theh ta a si. Farel cun zumnak thar puanzaar cu Geneva khawpiah zaar a duh zet theu. Hi khawpi hi neh theih a siah cun, Kohhran tuahthatnak cu France ram, Switzerland le Italy ram hrangih hmun laili bik a si ding a si. Cuti vekih tuah ding cun, a sehvel khua pawl cu a hun hmin phawt ih, ticun hawipi pakhat thawn Geneva khuaah an va lut. Asinan, vawihnih long a thu rel an siansak. Puithiam pawlin len sorkar thuneitu pawl cu hremtir dingin an nawr nan, an hlawhtling ta lo. Kohhran rorelnakah vethung an ko ih, puithiam pawl cun an puan hnuaiah hriamnam tla an keng thup zul ih, thah tengteng an turn. Lenglamah len mipi thinheng pawl cun a ra tlan suah pangih rak that dingin talhtum le namsau thawn an rak bawh thepthep. Sihmansehla, ralkap le roreltu pawl an um ruangah zianghman an ti thei cuang lo. A thaizingah cun, dil ral khatlamah a rualpa thawn hmun himah an hruai. Geneva khuaih Thuthang Tha rel dingih a zuam vawi khatnak cu hi tiin a tawp hrih a si. DR 197.1

A hun tuan thlun ve lehtu cu tlangval suanum lo zet a bang ih, Kohhran tuahthatu pawl khalin ziangah an rak siar lem lo. Far el meuh hman a hlawhsam ahcun, anih hi ziang bang tak maw! Mi raltha bik hman a zamsiatnakah hin anih theihnak nei mal le miraltha hman si lo hin, nekrawknak hi a tuar thei kem? An ti zul nan, “Cahnak si lo’n, thiltitheinak khal so lo’n, ka thlarau sawnin,” tiah Bawipa cun a ti a si kha. (Zakaria 4:6). “Khawvelin leilung thil aa pawl cu a hriil sawn ih, mifim pawl fimnak cu a timualpho theinak dingah. Pathian aatnak cu minung fimnak hnaldn a lim sawn, Pathian cah lonak cu minung cahnak hnakin a cak sawn a si” (1 Korin 1:27:25) ti a si kha. DR 198.1

Froment an timi cun a hna cu saya hna ihsi tanin a hun tuan ve thlang ta. Tlawngta nauhak pawlin an zirmi cu an nu le pa pawl an sim sawng zul. Nu le pa pawl khal Baibal thu ngai dingin an ra ve vivo thlang ih, rei loah tlawng inn cu an khat ta riai. Thukam Thar le cabu dang tla cu a lakin an zem theu ih, a ra ngam ve lo pawl hnen tiangin a thleng theh. A cangah cun anih khal tlansiat a tul cang a um ve. Asinan thutak zirtirnak cun mi thinking a kai nghet thluh zo. Kohhran tuahthatnak thurin cu phun ngheh a si zo ih, a cak sinsin ih, a karh sinsin thlang a si. Thuhriltu pawl an ra vivo ih, Geneva-ah cun Protestant biak dan cu din ngheh a si ta a si. DR 198.2

Calvin kha, nasa zetih a vahvaih hnuih Geneva khua a ra thlen tikah cun, Protestant zumnak cu an rak pawm theh zo. A suahnak khua a pal netat bik tumih a ra kir sal tikah khan, Basel khaw lam pan a turn ih, sihmansehla, Charles-ih ralkap pawl kha a khahin an khat ti a thei ih, zin dangih helin Geneva lam cu a pan ta a si. DR 198.3

Himi hi Far el cun Pathian remruat siin a thei. Geneva cun zumnak thar cu pawm zo hmansehla, ti ding tampi a um lai. Pathian cu a hlawphlawpin si lo’n, a pak teteih hawlhmu an si zul. Maih sia le tha theihnakin, tihrim si lo’n, Thlarau Thianghlim thiltitheinaldn a si theu. Geneva cun Rom thuneihnak cu hnawl zo hmansehla, an rak ti dan theu tampi cu hlawn an hreh ve nasa. Himi khuaah hin Thuthang Tha tingheh le Pathianin a duh dan veldh umtir thluh ding cun a harsa a si. DR 199.1

Farel cun hi hna hi puitlin ding cun Calvin cu a kawp theih mi siin a zum. Ticun hi hmunah hin Pathian hna tuan dingin a sawm ta a si. Asinan, Calvinih ti lo zawng tak a rak si ta miau. Mi zakzum le remnak duh mi a si ih, Geneva khuaih mitihar pawl hnenih um cu a ti zawng a si lo. A hriselnak ruangah zirawknak hmun fianrial lam a hriil theu a si. Tuahthatnak hna cu ca ngan lam ihsiin tanpi thei sawn a zumaw ih, hmun fianrial ihsi ca sutnak khawl thawn Kohhran cu tungding thei sawnin a zumaw nan, Farelih sawmnak cu Pathian kohnak tlukin a ngai ih, a el ngam fawn lo. “Pathian cun van ihsiin a kutin in kai tang ih, suah san ka duh zet hmunah cun in ret nghet ta sawn a si hi!” tiin a ti. DR 199.2

Hi tikcaan hi Protestant Kohhran cu a siat phanum khawpih a can cauh lai a si. Pope cun Geneva cu ansia a lawh ih, miphun turn zetzetin tise dingin an hro rero. Siangpahrang pawl hman a kut hnuaiah duhtawkih kuntir thei Pope cu, hi khaw fate hin a do khawsuak thei ngai kem? Khawvel hmuahhmuah nehtuih ralkap cu ziangtin dodal thei tak kei maw? DR 199.3

Khawvel hmun Idpah Protestant Kohhran cu ral tumpiin a tibuai ta a si. Kohhran tuahthatnakin nehnak a co tik caan cu a liam ta. Rom cun a dotu ding a tuah ih, himi hi cun a tisiat thluh a zum. Cumi cu Jesuit pawl (Society of Jesus timi) an si. Tawrawt le sumkar nei lo, Pope thuneihnak humhalhtu cak bik an si. An minungpi ziangih siar lo, mi zangfahnak nei lo, sia le tha ruahnak nei lo, an pawl daan bak daan nei lo le a nehnak ram long tikauh vivo turn long lo cu thil dang zianghman ti ding nei lo pawl an si. Asinan, Thuthang Tha cun zumtu pawl cu ziang tluldh harsatnak le tihnung khal tuar ngamnak le tuar theinak thazang a pe vethung. Jesuit pawl khalin an misa pawl cu hivek thothoin tuar thei dingin an fuih ih, thutak dodalnak ahcun thuphan tiang hman an siang. An hrangah sual lutuk le si lo vekih tuahawk harsa lutuk zianghman a um lo. Rethei le ngaitlawmaw tuk vekih um dingah thu an tiamaw. An tumtahmi longte lennak le thiltitheinak khawm thluh hi a si ih, Protestant siattir thluhih Pope hi cungnung bikih umtir a si. DR 199.4

Anmai pawl hrangih a tuan laiah cun, thianghlimnak thuam an thuamaw ih, taninn le sizung pawl tla an pal theu ih, rethei le damlo pawl an bawm ih, khawvel dungtun an tiaw ih, thil tha tuahih vak theu Jesuh hmin an pu. A langah cun mi sawiselbo vek an si. Sihmansehkla, an sungrilah cun, tisiat duhnak an pai ringring. An thil turn thupi cu, “A rahin a thil turn a tilang” ti a si. Cumi daan vekin Kohhran hmakhawngaiih ti a siah cun, miin thuphan kha rak perin ruk khal rak ru sehla, a derin sia khal samin mi khal rak that sehla, ngaidam hnu hmanah fak tlak thil an tuah ti a si. Hmun dangdangah retawin, sokar zungah tla hna an tuan ih, siangpahrangih mirawnah tla an tang ih, sokar feh dan remruattuah tla an tel thluh. Mi pawl zohthup dingah an siahhlawhah tla an tang ih, milian fa le pawl hrangah college an tuah ih, mi zaran hrangah tlawng tla an din ih, hitiveldn Protestant fa le pawl tla an hip theu. A langih an Pathian biak dan ropi zet cun, mi thinking a tibuai ih, an ruahnak tla a hip theu. Hitivekin an pa le pawlin thisen suak khawpih an tuan kha, zianghman loah an cantir theu a si. Jesuit pawl cu Europe ram kipah an dapdarh ih, Pope thuneihnak an tikarh sinsin a si. DR 200.1

Thuneihnak turn sawn an neih theinakah, Pope-in ‘Bull’ thusuah a hun tuah bet ih, thupekah cun Inquisition (rorel khawl) a hun din bet. Catholic an tamnak ramah khal, mi pawl cun an duh lo zet. Asinan, Pope roreltu pawl cun a din thotho. Rel ngam hman si lo hremnak cu, tlangpuang loin an tuah leh. Ram tampiah mino fala tlangval, nun tha zetzet pawl, kutthiam nei pawl le mifim pawl, rawngbawlih mi thahnemngai pawl tla cu an that lala ih, ram dangih tlan lo thei lo’n an tuah. Tuahthatnak titawp dingih hmanruaah an hmanmi cu hihi a si ih, siar ding um lo’n Baibal tla DR 200.2

an heih hlo thluh. Caan thim lai hi sakhaw lam buainak le hnasetnak a si. Sihmansehla, Pathian zarah Luther thlakthlengtu Pathianin a hriil vivo ruangah Protestan Kohhran cu neh theih an si cuang lo. A cahnak cu hriamnam khal a si lo. Ram fate pawl tla cu a nghet nghet an hung si vivo. Cutik laiah cun Spain hi ram cak zet a si ih, hmansehla, Spain ram cak zet tiduhdahnak ihsiin Switzerland ram khaw fate Geneva le Holland ram, Sweden ram fate pawlah cun Protestanin nehnak cu an co ta sawn a si. DR 201.1

Kum 30 lai Geneva khuaah Calvinin rawng a bawl sungah khan, a hmaisa bikah Baibal thutak thluntu pawl din phawt ih, cu thehah Europe ram Idpah Protestant thurin thehdarh dingin tan a la sal. Mipi a hruai dan le a thurinah tla a famldm lonak malte cu um kha sehla, cutik laiih thu pawimawh bik tungding le thehdarhtu bik cu amah hi a si. Pope thuneihnak darh kau vivo ding le Protestant thurin bulpi humhimtu bik cu amah hi a si. Tuahthat Kohhranih nun thianghlim le tluangtlam thlahtu a si hawk. Rom zirtirnak ihsi ra um, uanthuannak le khawlohnak pawl cu an hnawl hawk a si. DR 201.2

Geneva khua ihsin cabu pawl le rin daan tuah thatmi pawl thehdarh dingin a feh suak sal. Ram kipih tiduhdahnak tuar pawl cun thazang laknak le zirawknak hmunah neihin hi hmun hi an ra pan zul a si. Europe khawthlang lamih um pawl hrangah Calvinih umnak khua cu humhimawknak khawpi a hung si ta a si. Tiduhdahnak caan rei zet a umnak tlansanin Geneva saangkaah an ra lut zul a si. Tam tuar, hliam tuar le sungte ngaihsaktu nei nawn lo pawl cun rak lawmtu le duattu an tawng ta a si. Hinah hin inn le lo an din ih, kutthiam nei le cathiam an si veldn, khawpi hrangah malsawmnak an si thluh a si. Hi khuaah raltlanih ra pawl tarn zet cun Rom nun siatnak cu do Idr sal dingah an khaw lamih Idr sal tla an um ve. Scotland ramih tuahthatu John Knox pawl, England ramih Puritant mi tarn zet pawl, Holland ram le Spain ram ihsi Protestant tarn nawn le France ram mi Huguenots pawl cu Geneva ihsin anmai ram thim tieng dingin anmai ram fingfingah an Idr sal zul a si. DR 201.3